INSTITUCIÓN EDUCATIVA SIMÓN BOLÍVAR - POMACANCHI (ACOMAYO - CUSCO-PERÚ)

05 octubre 2019

RUNASIMIPI WATICHIKUNA - Adivinanzas en Quechua

Kay qellqapi reqsisun, unanchasun, yuyarisun runasimipi watuchikunamanta. Kaytan qhawarisun, ichaqa chay ñaupa reqsiykuna mana chinkananpaq. Hinallataq, yachachiqkunapas yachaywasipi ch’auchunkunawan llank’anankupaq.


IMATAN NINKU WATICHUKANANTA?

Manan pipas allinta yachanchu hayk’aqraq runasimipi watuchikuna rikhurisanta. Ichaqa inkakunaq kawsay pachamanta otaq ñaupaqninkutaraqmi rikhurinman karan. Manataqmi kanchu ima qellqapas watuchikunamanta rimariq.

Aswaymi runaq rimaynimpi hinallataq kawsaynimpi watuchikunaq nuqansikama chayamuran.
Wakinmi nin, watuchikunaqa llaqtamanta rikhuriran llaqta kusirichinampaq. Chaymi kunankamapas, wakin llaqtakunapiqa runakuna tuta huñurinakunku watuchikuna tapurinakunankupaq. Saynallataqmi ñaupaq inkakunapas ruwankuman karan.

Llaqtansi hukhupipas kanraqmi watuchi yachaq runakuna. Yaqa llapan machulakuan watuchikunata yachakun. Paykunan yachaywasipi wawakunaman willamunku.

¿IMATAQ WATUCHINARI?

Watuchikunaqa, runasipi tapukuymi. Ichaqa kay tapukuykunaqa allin hamut’anapaqmi. Imanaqtin mana wakin tapukuy hinachu. Aswanpas yuyaymanapaqmi, hinallataq umanchis llank’arichipaqmi.

IMASMARI IMASMARI

Watuchipi pukllanapaqa, ñaupaqtan tapukuq haynatan qallarinan: “Imasmari imasmari… ¿Imataq kanman?”. Wakin llaqtakunapiñataqmi haynata qallarinku: “Imallampas hayk’allampas”.

Watuchipi pukllaqmasiñataqmi haynata kutichin: “Ari”. Chaymantataqmi, watuchita uyarispa, allinta hamut’aspa tapukuyta kutichinan. Manaña atiqtinñataqmi, tapukuq yanapanan.
Qawarina huw watuchi.
—Imallampas hayk’allampas. 
—Ari. 
—Ñampa urampi, ñampa hawampi t’ipiwashk’acha ¿imataq kanman? 
—Machaqway.

IMAKUNAMANTAN WATUCHIKUNA KAN?

Tukuy imakunamanta watuchikunaq kan. Kanmi uywakunamanta, runakunamanta, kawsaymanta, pachamamanta. Hinallataqmi kan mikhunakunamantapas.

Runamanta watuchikuna 

—Chawpi waqtapi qara tipucha: PUPUTI.
—Puka machaymanta qusñi turu Iluqsimuchkan: ÑUTI
—Puka machaypi yuraq sarakuna: KIRUKUNA

Uywakunamanta watuchikuna

—Tawa chakicha, millma k’ipicha. UKHA
—Hawanta hamuspa yana waka, pampamanta hamuspataq yana khuchi: AKATANQA
—Wayqun wayqun chamisirucha: SISI

Pachamamamanta watuchikuna

—Ñanllayta qawarichiway, maykamapas risaqmi: UNU
—Mana ñuqa kaptiyqa sinqaykitapas sarukuwaqcha: AKCHI
—Ñampa urampi, ñampa hawampi kushkan t’atacha: KILLA

Mikhunakunamanta watuchikuna

—Hawan añañaw, ukhun achakaw: TUNA
—Aycha qarayta llustispa llapaykichik mikuwaychik: PAPA
—Miski qello yakucha urna moyuchiq: AQHA

P’achakunamanta watichukuna

—Huk t’oqonta haykuspa, iskay t’oqonta lloqsinpun: PANTALON
—Tuta chichukun punchau wachakun: CAMA
—Wakata qatin, qatin. Ishuta p’ilan, p’ilan: ÑAQCH’A

Huk watichukuna 

—Sikillayta tanqaway maykamapas risaqmi: TIJERA
—Tiyani tiyan, sayani sayan, purini purín: RUNAQ LLANTUN
—Llapan urqupa chumpin: ÑAN
Watuchikunaqa, yachawasipi warmakuna hamut’ay yachachinapaqmi allin. Chaymi yachachiqkunaqa ch’awchunchiskunawan watuchipi pukllanansi. Watuchikunataqa, qepa wiñaykunapaqmi waqaychananchis. Manachayqa, chinkarunmanmi.

En la cultura andina existen muchas manifestaciones literarias (cuentos, mitos, leyendas, frases, adivinanzas, danzas) que se han mantenido durante generaciones en la memoria popular. Sin embargo, todo esta riqueza cultural, con la aparición de todas las tecnologías se están perdiendo. La gente se está aislando cada día más y ya no hay esos espacios de diálogo que antes tanto había.
Ante esto se hace necesario que las escuelas inculquen en sus estudiantes habilidades y destrezas para recuperar todo este bagaje cultural. A su vez, los maestros incluyan estos conocimientos ancestrales en los recursos educativos que elaboraran para sus estudiantes.


No hay comentarios.:

Publicar un comentario